RỐI LOẠN CẢM XÚC LƯỠNG CỰC (Bipolar Disorder)
1. Định nghĩa
Rối loạn cảm xúc lưỡng cực (Bipolar Disorder) là một rối loạn tâm lý đặc trưng bởi sự thay đổi trong tâm trạng, từ trạng thái hưng phấn, hưng cảm (mania hoặc hypomania) đến trầm cảm nặng. Những thay đổi tâm trạng này có thể xảy ra theo chu kỳ, từ những đợt hưng phấn cao đến những đợt trầm cảm sâu sắc, và có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến hành vi, suy nghĩ, năng lượng, và khả năng làm việc, học tập hoặc duy trì các mối quan hệ xã hội. Rối loạn cảm xúc lưỡng cực không chỉ ảnh hưởng đến cảm xúc mà còn đến các hoạt động hàng ngày của người bệnh.
2. Nguyên nhân
Nguyên nhân của rối loạn cảm xúc lưỡng cực vẫn chưa được xác định hoàn toàn, nhưng có một số yếu tố có thể góp phần vào sự phát triển của bệnh:
- Yếu tố di truyền: Rối loạn cảm xúc lưỡng cực có thể có yếu tố di truyền, nghĩa là nếu trong gia đình có người mắc bệnh, nguy cơ mắc bệnh của bạn sẽ cao hơn. Các nghiên cứu cho thấy rối loạn này có thể xảy ra trong các thế hệ gia đình.
- Mất cân bằng hóa học trong não: Các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin, dopamine và norepinephrine có vai trò quan trọng trong điều hòa tâm trạng. Sự mất cân bằng các chất này có thể góp phần gây ra rối loạn cảm xúc lưỡng cực.
- Yếu tố môi trường: Căng thẳng, sang chấn tâm lý, hoặc các sự kiện cuộc sống lớn như mất người thân, ly hôn, thất bại trong công việc có thể là yếu tố kích thích hoặc làm trầm trọng thêm các triệu chứng của rối loạn cảm xúc lưỡng cực.
- Sự thay đổi trong chu kỳ sinh học: Một số nghiên cứu chỉ ra rằng sự thay đổi trong đồng hồ sinh học của cơ thể (như chu kỳ giấc ngủ và thức) có thể liên quan đến sự phát triển của bệnh.
- Yếu tố tâm lý: Các yếu tố như cách mà một người đối phó với stress, thói quen sống, hoặc sự thiếu hỗ trợ xã hội cũng có thể ảnh hưởng đến sự phát triển của rối loạn cảm xúc lưỡng cực.
3. Triệu chứng
Rối loạn cảm xúc lưỡng cực được đặc trưng bởi các giai đoạn thay đổi tâm trạng mạnh mẽ, bao gồm giai đoạn hưng phấn (mania hoặc hypomania) và giai đoạn trầm cảm. Các triệu chứng của từng giai đoạn bao gồm:
- Giai đoạn hưng phấn (Mania hoặc Hypomania):
- Cảm giác hưng phấn hoặc phấn khích: Người bệnh cảm thấy cực kỳ vui vẻ, phấn khích hoặc “vượt quá” mức bình thường, nói nhiều, dễ cáu gắt, cáu kỉnh.
- Tăng năng lượng: Người bệnh có cảm giác tràn đầy năng lượng, thậm chí không cần ngủ.
- Tăng cường hoạt động và quyết định vội vàng: Họ có thể tham gia vào các hoạt động mà trước đây không bao giờ làm, như chi tiêu quá mức, đầu tư mạo hiểm hoặc quan hệ tình dục không an toàn, cho người khác đồ vật, tiền bạc.
- Suy nghĩ nhanh chóng và nói chuyện nhanh: Người bệnh có thể nói rất nhanh và nhảy từ chủ đề này sang chủ đề khác, khiến người nghe khó theo kịp.
- Tự cao hoặc cảm giác “không thể ngừng lại”: Họ có thể cảm thấy mình không thể thất bại và có khả năng làm bất cứ điều gì, cho rằng mình tài giỏi, nhiều khả năng, giàu có…
- Giai đoạn trầm cảm:
- Cảm giác buồn bã, tuyệt vọng: Người bệnh có cảm giác không thể thoát ra khỏi cảm giác buồn bã, cảm thấy vô dụng và thất vọng.
- Mất hứng thú với các hoạt động: Mọi thứ trở nên không thú vị và thiếu động lực, ngay cả những việc trước đây yêu thích.
- Mệt mỏi và thiếu năng lượng: Người bệnh cảm thấy kiệt sức, không muốn làm gì và thậm chí có thể gặp khó khăn khi thực hiện các hoạt động hàng ngày.
- Khó ngủ hoặc ngủ quá nhiều: Những người bị trầm cảm có thể bị mất ngủ hoặc ngược lại, ngủ quá nhiều.
- Suy nghĩ về cái chết hoặc tự sát: Trong những giai đoạn trầm cảm nặng, người bệnh có thể có suy nghĩ về tự sát hoặc cảm giác cuộc sống không còn giá trị.
4. Phân loại
Rối loạn cảm xúc lưỡng cực được phân thành hai loại chính:
- Rối loạn cảm xúc lưỡng cực loại I: Đặc trưng bởi ít nhất một lần bị hưng cảm (mania) nặng, có thể kèm theo các đợt trầm cảm. Các giai đoạn hưng cảm ở loại này có thể nghiêm trọng và có thể gây ra vấn đề trong công việc, mối quan hệ hoặc dẫn đến hành vi tự hại.
- Rối loạn cảm xúc lưỡng cực loại II: Đặc trưng bởi ít nhất một lần bị hưng cảm nhẹ (hypomania) và ít nhất một lần bị trầm cảm nặng. Các giai đoạn hypomania không nghiêm trọng bằng mania, nhưng vẫn có thể gây ra các vấn đề trong cuộc sống hàng ngày.
- Rối loạn cảm xúc lưỡng cực không xác định: Là một dạng nhẹ hơn của rối loạn cảm xúc lưỡng cực, với các triệu chứng hưng phấn và trầm cảm kéo dài ít nhất hai năm nhưng không đủ nghiêm trọng để chẩn đoán loại I hoặc II.
5. Điều trị
Điều trị rối loạn cảm xúc lưỡng cực bao gồm việc kết hợp thuốc và liệu pháp tâm lý:
- Thuốc:
- Thuốc ổn định tâm trạng: Các loại thuốc như lithium giúp ổn định tâm trạng và ngăn ngừa các đợt hưng phấn hoặc trầm cảm; depakin, Oxcarbazepine
- Thuốc chống lo âu hoặc thuốc chống trầm cảm: Được sử dụng để điều trị các triệu chứng trầm cảm hoặc lo âu, nhưng cần được sử dụng cẩn thận để tránh gây ra các cơn hưng phấn.
- Thuốc chống động kinh: Một số thuốc chống động kinh cũng có tác dụng ổn định tâm trạng.
- Liệu pháp tâm lý:
- Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT): Giúp người bệnh nhận diện và thay đổi những suy nghĩ tiêu cực, cải thiện kỹ năng đối phó và giảm thiểu sự tái phát của các triệu chứng.
- Liệu pháp gia đình: Hỗ trợ gia đình hiểu và đối phó với rối loạn, tạo môi trường hỗ trợ tích cực cho người bệnh.
- Liệu pháp tâm lý động viên: Giúp người bệnh duy trì mối quan hệ xã hội, giảm cô đơn và trầm cảm.
- Quản lý lối sống:
- Duy trì một lối sống lành mạnh, bao gồm ăn uống đúng cách, tập thể dục đều đặn và duy trì chu kỳ ngủ thức hợp lý, có thể giúp giảm thiểu sự tái phát của bệnh.
6. Ví dụ
- Ví dụ 1: Rối loạn cảm xúc lưỡng cực loại I
Anh Hùng, 28 tuổi, đã trải qua một giai đoạn hưng phấn kéo dài trong đó anh cảm thấy rất phấn khích, làm việc không ngừng và chi tiêu rất nhiều tiền vào những món đồ không cần thiết. Tuy nhiên, sau đó anh rơi vào một đợt trầm cảm nặng, không thể rời giường và cảm thấy vô cùng tuyệt vọng. Anh đã được chẩn đoán mắc rối loạn cảm xúc lưỡng cực loại I và bắt đầu điều trị bằng thuốc ổn định tâm trạng và liệu pháp nhận thức hành vi (CBT). - Ví dụ 2: Rối loạn cảm xúc lưỡng cực loại II
Mai, 22 tuổi, trải qua các đợt hưng phấn nhẹ, cảm thấy tự tin và có năng lượng dồi dào, nhưng sau đó cô thường xuyên rơi vào trạng thái trầm cảm kéo dài, mất hết hứng thú với cuộc sống. Mai được chẩn đoán mắc rối loạn cảm xúc lưỡng cực loại II và được điều trị kết hợp thuốc ổn định tâm trạng và liệu pháp tâm lý.
